Б.Лхагвасүрэн "Тамгагүй төр"

3 бүлэг, 6 үзэгдэлт эмгэнэлт жүжиг 

Хүннү хаадын явдалд гарах дүрүүд: Арчуг Хаан, Эгэрэг Хааны өрлөг, Цэцэр Хааны их хатан, Гүргэл Хааны бага хатан, Ачир Их хатнаас төрсөн Эгэрэгийн нууц хүү, Хүчир Бага хатнаас төрсөн хааны нуган, Есөн бөө, Зургаан ятгачин бүсгүй, Эхэсийн цацарын хөгшин залуу эмс, Зар мэдээч, Босуул, хэвтүүлүүд, хөлөг баатрууд 

Эхлэл

Ширэглэгэ 

Ганц саглагар модны дор. Оройн наран жаргах үе. Нурамшиж байгаа гал тойрон сууцгаасан хүннүчүүд. Есөн бөө хэнгэрэг дэлдэн есөн зэрэг бууж байна. Зээглэн суусан хүмүүс дунд цас цагаан өмсгөлт сая төрсөн хоёр эм, гөрөөсний арьсан өлгийтэй ихэр мэт хүүхэд нэг нэгээр тэврэн суух нь олон хэрээнүүд дундах хун мэт харагдана.

Бөө нар: - /хэц хэнгэрэг дэлдэн/
Дайван хөх тэнгэр
Дайрт бор газар хийгээд
Есөн, есөн, есөн
Ерөн есөн тэнгэр
Бууж хайрла
Хүүе, хүүе, хүүе
/хэнгэрэг нижигнэн намсах зуур хүмүүс навтас мөргөн сөгдөх нь өвс лугаа . . . Бөө нар ухасхийн хоёр хатны гөрөөсөн өлгийт хүүхдүүдийг шүүрэн авч байхуйц, нэг хэсэг бөө нь галд давс цацахуй дор гал удгалан улам дүрэлзэн асна. Бөө нар хоёр хүүхдийг галын дээгүүр нар буруу эргэлдүүлэн ширгэлэх ину:
Хаан эзний нуган
Хар сүлдний туган
Барсын зулзага мэт хоёр үрийг
Бачимдах галд амсуулъя
Ширгэ . . .
Ширгэ . . .
Ширгэ . . .

Сүлдээ эс мартах
Сүү хөхөснөө мартаж чадах
Төмөрзүрхэт хоёр үрийг
Түрэмгий галд амсуулъя
Ширгэ . . .
Ширгэ . . .
Ширгэ . . .
/ширгэ, ширгэ. . . гэсэн дагасан уухай нүргэлэн, гэрэл бүдгэрсээр. . ./ 

*Нэгдүгээр бүлэг
1-р үзэгдэл 

Их цацарт. Хаан Арчуг, Эгэрэг түшмэл хоёр.
Арчуг - Эрхэт тэнгэр төрд минь
Хэрүүлийн үр цацаж
Энэ барс жилд
Хоёр нуган үр заяав
Тэнгэрийн сугыг чөтгөр гижигдэж
Тэднийг надад илгээсэн байлгүй
Хоёр гуравхан хоногийн зайтай
Хорвоод ирэхдээ яадаг байна аа
Хорин жил
Хормой нь нороогүй их хатан
Сая нуган үр төрүүлэв
Садар салхи л түүнтэй нөхцсөн биз
Yнгэж би тэрнийг таалах нь битгий хэл
Yнэрийг нь хүртэл мартаад олон оныг үзэв
Эгэрэг - Толгой чинь биш
Бие чинь дийлсэн өдрөө
Тоос цусан дунд та
Мартсан байж мэднэ
Их хатнаасаа төрсөн хүүдээ
Итгэж нэг өхгүй л байнаа даа
Нүгэл баймаар юм
Нүдний салхинаас бусад юм
Хааны их хатанд
Хүрдэг гэж үү? Би мэдэхгүй юм
Арчуг - Билбүүр үг
Битгий ярь Эгэрэг минь
Би мэдэж байна
Бие нь загатнасан эм хүн гэдэгт
Битүү нүх гэж үлддэггүй юм
Би мэднэ
Битгий намайг ховсд
Итгэе гэхэд
Итгэж болохгүй байна
Эгэрэг минь
Инээмээр байна. . .
Хавирган завсраараа гараа оруулж
Халуун зүрхээ базлаа ч
Худлаагийн усан шүүс гарч
Хурууны үзүүрт үнэн юм торохгүй байна
Биеэ мэдэхээ байсан аа
Би хүлээн зөвшөөрлөө ч
Биенд эргэх халуун цус минь
Толгой дохитол лугшихгүй байна
Эгэрэг - Уймарч байна та
Урагаа сэжиглэх болчихож
Арьсаа хазаж байж
Амьдаа мэдэх болох нь
Сүүдэртээ хүртэл итгэж чадахгүй бол
Сүнс чинь гэрээ олохгүй болно
Хаантан минь
Арчуг - Таагдахгүй оньсого надаар
Таалгах гэсэн. . .
Тайлбарлаж өг гэж чамайг явуулсан
Тамлан тэнгэр чамд гялайлаа. . .
өлгийтэй байхдаа мэдэгдэхгүй ээ
өөдөс болгон жижигхэнээрээ адилхан
өссөн хойноо танигдана. . .
өр өмөртөл танигдана. . .
Тэр цагт
Тэнэг миний
Гэнэдэх эртдэж
Гэмших оройтно
Эгэрэг - Хүннү төр барих
Хүү чинь
Их хатнаас чинь гарсан
Итгээгүйн чинь хохийг дуудах
Хүү байх ёстой
Дагаж ирсэн хаан хуулийг
Хэрвээ зөрчвөл
Далай олон танд
Хилэгнэн зэвүүцнэ
Энэ хүүг хаан суулгана гэдэгт
Эргэлзэж байгаа юм байна та
Эрэг дээрээс булгаран
Усанд унах гэж байгаа мод шиг санагдаж байсан
Yр жимсээ танихгүй
Намар сэгсэрдэг
Yлгэртсэн модод шиг. . .
Арчуг - Yнэнийг би бусдад харамлаж чадахгүй ч
Энэ эгшинд өөрөөсөө ч харамлаж байна
Хаан сэнтийд хоёр бөгс багтдаггүй юм
Харин нэг толгой л багтдаг юм
Балгахан жаргалтай шөнүүдийг
Нэгэн дэрэн дээр шатаасан
Бага хатнаасаа гарсан үрийг
Хаан ширээнд суулгана
Мичид дээр минь түгэхээ болиг яахав
Миний үнэн газарт бас буй
Цэцэг шиг ариухан түүний умайд
Цэнгэлийн үзүүр минь загас шиг их жаргасан
Халгисан их хүсэл тачаал минь
Хаанаар гулгисанд би эргэлзэхгүй
Битгий толгойг минь эргүүлэх гэж оролд
Биенээсээ урваж, нүүр ардаа гардаггүй юм
Билүүдсэн үгийг хэчнээн удаан хадгалсан ч
Хэлсэн цагт л аманд үлддэггүй юм
Эгэрэг - Сүүтэй ямаа бараадсан өнчин ишиг шиг
Сүр сүндэрт таныг насаараа дагаж
Айдаг олныг бодвол
Арай л ойрхон оршиж
Алдаанд чинь золиос болж
Алдарт чинь ивээс болж
өдий хүртэл явсандаа
өөрт чинь санаснаа айлдчихлаа. . .
өршөө намайг. . .
Арчуг - өөрийн бодлоосоо буцахгүй ээ би
өлгийтэй байхад нь би хаанд өргөмжилнө
Хааны дэргэд
Хаан өсөхийг
Хагацал, баярын
Хорвоо хараг!
Эгэрэг - Аргиж дээ! гэхэд
Арай ахадмаар байна
Итгэлээ та надаас
Шоргоолж шиг зөөж байгаа бол
Энэ толгойгоо би
Тэдний чинь хоолонд өгмөөр байна
Арчуг - Итгэдэг дээ, чамд би
Эгэрэг минь
Yг болгоныг дагаж жиргэхийг
Итгэл гэдэггүй юм. . .
Энүүн дээр л бид хоёр
Нэг юмыг зэрэг харж чадахгүй нь
Аранганд хэдрэгдүүлсэн мэт толгой лугшиж байна
Амар байлгаж үзээч намайг!
Эгэрэг - Элчээр явуулсан захидлын хариу шиг
Энэ явдлын хариу хурдан ирнэ 

Арчуг - Элчийн эргэж ирэх ирэхгүйг
Эрхэт тэнгэр л мэддэг шүү дээ!
Элч халиваас
Ирэх хариу нь хамт халидаг бус уу?
Эгэрэг - Хяслын төлөө совинтож байгаад
Хүслээ өчихөө мартах шахаж
Адилхан хоёр нуган үрсийг
Алагчилахгүй үзэж
Илүү дутуугүй
Ижил өлгийд өлгийдөж
Идэр болохын цагт нь
Илдийг хүртэл адилхан агсуулахыг л
Хаан танаас гуйя!
Арчуг - Тэр харин бололгүй дээ!
Тэг гэж би зарлиг болъё! /Эгэрэг мэхийн гарч одно/
Арчуг - Хорвоо надад яаж хорсохоороо
Хоёр гуравхан хоногийн зайтай
Хоёр нуган төрүүлж өгдөг байна
Хачин юм. . .
Хүссэний минь төлөө
Бялууруулж байхаар
Хяссанаараа гөлийж байхгүй яагаав
Бяртай тэнгэр минь. . .
Би өөрийнхөө мэдэлд байна
Миний мэдэлд төр байна
Эхний бодсон зөв байдаг
Эргэцүүлэх ихэдхээр тэнэг болдог
Ингэхэд би
Их хатантайгаа
Янаглаж, халаглах нь битгий хэл
Яаж инээдгийг нь хүртэл мартсан билээ . . .
Тоосоор хээлтэх, цэцэг шиг
Тэр яахлаараа нуган төрүүлдэг билээ . . .
Тэр миний үр биш,
Тэнгэр та харсан даа!
Бороотойгоо цуг асгарч надад хэлж өгөөч!
Буруу надад байвал ниргэж өгөөч!

/Арчуг алгаа гурвантаа ташихад шивэгчин эмч орж ирэн, хааныг хажуулуулан барьж, өгөх ялдар зургаан ятгатай бүсгүй ятгална. Хөгжмийн эгшиг асар яруу, уянгалах ажаам . . ./

/харанхуйлал/
Ганц саглагар модны дор Эгэрэг, их хатан Цэцэр хоёр үнгэлдэн ноололдож байна.
Цэцэр - Хүү уйлж байх шиг байна
Хөх ивэлчихлээ . . .
Эгэрэг - Ангир уураг гэдэг
Аав хүү хоёрт
Адилхан ивэлдэг юм /инээнэ/
Цэцэр - Явъя!
Янаг ихдэх дэмий . . .
Эгэрэг - Яараад яахав
Ярих юм байна
Хийх ч юм байна
Бие нь өтөлсөн чоно гэлээ ч
Бэлтрэгээ танихтайгаа байна
Цэцэр - Юу ярина чи
Юун чоно
Эгэрэг - Чиш! Чанга битгий хашгир!
Чамтай отолдог чоныг хэлж байна
Цэцэр - Арай чи хааныг хэлээгүй биз дээ
Алдас болно
Эгэрэг - Цагаан санаат, хар явдалт минь
Цаадах чинь бүхнийг гадарлаж байна
Миний хүүхэд биш гэж
Мэлзэж байхдаа, шүд нь шажигнаж байсан
Цэцэр - Хаан гэдэг тэнгэр заяат тул
Хардаг сүлд нь хажууд нь тул
Сар нарны
Совинтой буюу . . .
Эгэрэг - Эмийн тэнэг газарт яргаж
Эрийн тэнэг тэнгэрт хадна
Эхсийн цацарт бушуу очиж
Эмгэдийн үүргэлэх хооронд амжиж
өлгийтэй хоёр хүүхдийг соль
өдийд л хийхгүй бол хожимдоно
Цэцэр - Яаж болох билээ
Ядаж олдсон ганц үр минь
Эгэрэг - Бага хатныхаа хүүг ширээнд зална гэж
Бараг л биеэ цавчин андгайлж байна
Зөнтэй хаан
Зөвийг нь барьж байна
Балгардсан энэ үед нь
Бодсоноо хийж авбал
Бага хатны хүүгээ заллаа гээд
Бид хоёрын үрийг залах нь тэр
Бага хатан гэнэн
Барагтай бол ялгахгүй
Хөхөө амлуулж чадахгүй
Уйлж суусан амьтанд
Хүний минийхээ ялгах
Ухаан сууна гэдэг өдий
Цугаарыг захирсан их хааны
Цус нь бид хоёрынх байх болно
Амь ухаан суугаад ирэхийн цагт
Аав чинь хэн бэ? гэдгийг чөмгөнд нь би хэлээд өгнө
Цэцэр - Ойлгохгүй байна би . . .
Олны нүднээс айж байна
Аймаар юм ярих юм
Арай би чадмааргүй . . .
Эгэрэг - Хүү уйлж байх шиг байна
Хулчийхад битгий булаалга
Эрийг битгий хэл төрийг дийлэх зоригийг
Энүүнд л чи гарга
Цэцэр - Yрээ төөрүүлтэл чивчирэх сэтгэл
Yнэндээ надад алга
өшөө атааны золиосонд
өдий болсноо эс мэдэв би . . . /уйлна/
Эгэрэг - Хүнийг төрхөө олоогүй байхад нь
Гөлгийг нүдээ нээгээгүй байхад нь төөрүүлдэг юм
Битгий нялхар тэнэг эм минь
Би дараачийн хааны эцэг . . .
Хайш хайшаа хаанд дарагдсаны
Хариуг авч бахаа хангамаар байна
Эрт гундсан үзэсгэлэн чинь
Хааны дурыг гутааж
Элэгнээс чинь унасан үрд чинь
Хаан болохын заяаг дутаасан
Хяслын энэ орчлонгоос
Хариугаа би авах гэж байхад
Урт бодохгүй
Усан нүдлээд . . .
Цэцэр - Чамаас би гуйя
Чадахгүй нь би . . .
Чиний үр билээ
Энэ хүүхэд . . . /уйлан сөгдөнө/
Эгэрэг - Ээ чааваас . . . тэнэг минь
Эрх ямба, . . . эд агуурс
Эзэрхэн эдлэх эрх дархаа
Эхүүн нулимсаараа угааж байна чи . . .
Энийг л чи хийхгүй юм бол
Энхрий явснаа би мартана
Нуудгай үр минь хаан суух
Нуур шиг их жаргал эдлэх
Тэр цагийг би харж байна
Тэмдгэрч байгаа үүрийн туяа шиг тод харж байна
Хормой дээрх алтнаасаа атган
Хонь мал руу нүүлгэж
Хөх газар дээр биш
Хүн дээр гишиглэж яваа чамайг харж байна
Хорссон боолын шүд ярзайж
Хотолзох нурууны нь яс шажигнаж байгааг ч сонсож байна /тэчъяадан байж ядна/
Энэ боломжийг
Эс ашиглаваас
Их хатан
Бага явдалт чамаас
Yнссэн уруулынхаа мөрийг
Биенээс чинь илдээр ухаж авч
Yхсэн зовлогоор чинь
Тасын тахилга үйлдэнэ
Цэцэр - Тэнгэр минь
Чиний хаанаас чинь
Энэ цус мэт үг урсаж
Миний толгойг
Будаж байна вэ?
Тэнгэр минь /ухаан алдан унана/
Эгэрэг - Андуурагдам байхад нь
Амжиж солихгүй бол
Алдана даа чи . . .
Амь чинь ч
Алдааны чинь үнэд хүрэхгүй /харанхуйлал/

2-р үзэгдэл 

Эхэс, нялхсын цацарт, цэнхэр үдэш 
Хойморт навчин шүхрийн дор их бага хоёр хатан гөрөөсний арьсан өлгийт хоёр хүүхдээ хөхүүлэн нойрсуулан байна. Хоёр талд зээглэн суусан эхэс, эмгэд, эмс, бүүвэйн дууг хөгжөөнө. Бүүвэйн дууны уянгалаг агаад зөөлөн тул тэд бүгд өөрсдөө ганцхан дуурах бүлгээ . . . /
Цэцэр - Тэнгэр минь
Эгшгинд согтож
Алжаасан бие зовхи чинь
Анилдаж байна . . .
Гадаалж од харж
Нүдээ сэргээтүгэй
Гайхах явдал үгүй
Бид хоёр хүүхдээ нойрсуулж байя /эхсүүд, ашгүй дээ гэсэн шиг алавхийн гарч одоцгооно /.
Гүргэл - Их хатантаан
Мэлрэг цэцэг хүртэл хаяагаар үнэртэн мансууруулж
Миний сормуус хацар дээрээ байн байн унах бүлгээ . . .
Хүүг минь та ажирч байгаарай
Хүйтэн салхинд нойроо хийсгэчихээд ирье.
Цэцэр - Тэг дүү минь
Тэгэлгүй яахав /Гүргэл гарч одно/
/Цэцэр ганцаар үлдэн нилээд хавьчиж байснаа, хоёр хүүхдийг сольсноо, тэвчиж чадахгүй дахин буцаана. Тэгснээ дахин сольж бага хатны хүүхдийг тэврэн авахад хүүхэд нь часхийн уйлна. Энэ үес эхсүүд болон Гүргэл орж ирмэгц сандран хөхөө бага хатны хүүхдэд үмхүүлнэ . . . тэгснээ Цэцэр ихэд чанга мэгшин уйлна/
Гүргэл - Хатан авхай юунд
Хатгуулсан мэт
Хайлав? . . .
Цэцэр - Олон та нарын араас гарч
Одонд харагдъя гэтэл
Орилон уйлав энэ хүү . . .
Yйлийн үрдээ гомдож
Өөрийн эрхгүй хайлав би . . . /уйлагнан/
Та нарын минь нойр үргэв үү?
Эхэс - Тэглээ . . .
Агь нарыг харж
Анилгүй хонодог нүдэн
Аргагүй хааяа чилэх юм . . .
Эгэрэг өрлөг хилэгнэж
Эхэс биднийг буримдаж
Унтсан нүд байвал
Ухаж хаяна гэдэг . . .
Ээ тэнгэр минь . . .
Гүргэл - /солигдсон хүүгээ тэврэн/
Хөх шөнийн үнэгтэй тоглон,
Бөх унтжээ, миний хүү . . .
/Бүүвэйн дууны эгшиг улам уянгалаг яруу зөөлөн сонсогдох ажаам…/ /харанхуйлал/
Ганц саглагар модны дор /өдөр/
Ганц гоёмсог сэнтий, сүү мэт цагаан өнгөт эсгийг дэвсжээ… Хоёр талаар зээглэн зогссон өрлөгүүд, хатад эмч, хөгжимчид, хааны магтуу өргөн байна. Арчуг хаан Гүргэл хатны хамт гөрөөсний арьсан өлгийт хүүхдээ тэвэрсээр гарч ирэн хаан сэнтийд дөхөхүй дор их хэнгэрэг дэлдэнэ. Хаан сэнтийнээс адис авч гурвантаа мөргөөд сөгдөн сууж
Дээр хөхрөгч тэнгэр
Дээдсийн сүнс өршөө
Цуутай дээдэстэй
Цусны аргамжаатай хүүгээ
Цугаарын хаанд өргөмжлөв
Өтгөс дээдсийн ёсыг урагшлуулж
Өлгийтэй байхад нь их дор суулгав, би
Амин хайртай бага хатнаасаа гарсан нуганг
Амьд ахуйдаа хаан болгов, би . . .
Төр самуурч
Гэр үймэхээс эмээхгүйг бодов, би . . .
Амь тавин алалддаг энэих орыг
Амьд байхдаа эзэнтэй болгов, би
Хөлд орох анхны алхам нь хүртэл
Хүннү төрийн төлөө байг гэж бодов, би
Хэлд орох анхны үг нь хүртэл
Хүннү гэж хэлэг гэж санав, би
Хүннү төрийн хаанаар
Хүүгээ өргөмжлөв, би . . .
/өлгийтэй хүүгээ сэнтий дээр тавихад хүмүүс баярлалдан урдах дудар мэт бяцхан бөмбөрийг нүдэв, хашгиралдана. Энэ нь уухай мэт эмхтэй биш байх болно./
Эгэрэг - Хааны бага хатны нуган их ор суув
Yсэрсэн цус тэнгэрт хүрэхийг үзэв би . . .
Yнэндээ би азтай хүн бүлгээ . . . /ихэд баяр хөөртэй/
Хаан цусанд од унаж
Харгуйгаа сольж урсав
Тэр нь намайг дайрч урсав
Тэнгэр намайг татаж босгов
Арчуг - Эгэрэг чи
Утга юутай үг
Унагаж өнгөрөв? . . .
Эгэрэг - Баярласан хүний үг
Нулимс шиг дураараа унах юм . . .
Бага хатны нуганг их ор суухад
Бараг би зогсоогоороо нисэж байна хаантан минь
Зар мэдээч - Арчуг хааны нуган
Ачир хөвүүн хаан суувай
Дагатугай . . .
Сөгдтүгэй . . .
Биширтүгэй . . .
/хүмүүс бүгдээр, газар мөргөн сөгдөнө. Их хэнгэрэг, хөгжим дуурьсан харанхуйлал/

Хоёрдугаар бүлэг
3-р үзэгдэл 

Их цацарт
Арчуг хаан, Ачир хоёр . . .
Арчуг - Миний тэнэгхэн үр минь, би
Хүний замаас гадуур явсангүй
Улиран ирэх он тоолон
Ухааны минь зул дальдчиж
Төрийг сэтгэх нь битгий хэл
Гэрийг сэтгэж чадахаа болив
Хан хүү чи юу бодно?
Ачир - Хамаг хүн хайлж
Хаан эзэн халихад
Хасаг тэрэг хяхнан
Их хориог зориход
Энэ тухай бодно доо
Арчуг - Би чиний өсөхийг хүлээж
Чи миний үхэхийг хүлээж
Чамд жам хань болж
Надад тэнгэр хань болох нь дээ
Ачир - Наад яриаг чинь би мэднэ
Начигай онгон надад зөндөөн ярьсан
Арчуг - Амьгүй онгон ярьдаггүй юм хүү минь
Харин хардаг юм . . .
Нас нь тэнгэр мэт мөнхөрсөн тэд
Надад яриагүй үгээ чамд л ярив гэж дээ
Ачир - Ярьсан . . . ярьсан
Ярьж байхдаа тэр амьсгаадаж байсан
Арчуг - Надтай чи андуураад байнаа даа
Алдрай нялхаас чинь эхлээд
Амьсгаа минь хүртэл чамайг тойрч
Хоточ нохой шиг
Хойно урд чинь гарч явсан . . .
Ачир - Унхиагүй хэвтүүлүүдээс болж
Унаганд өшиглүүлсэн минь хялуутаж
Тархи мансуурч
Тайван байхаа би байсан
Энэнээс л болж миний хүү унадаг, тусдаг болсон гэж
Ээж надад – уйлж хэлсэн
Арчуг - Зоргоороо эрх дураараа чинь
Зовлон чамд авчирсан хэрэг . . .
Тэнгэрийн хүлэг чам дээр
Тэмдэг тавьж тамгалсан хэрэг . . .
Тархин дотор чинь, хөлөө хийчихсэн биш
Тэнэглэх гэдэг өөртэй чинь цуг төрдөг . . .
Ухаантай хичнээн байх гэлээ ч
Уг борив чинь багадах тул
Гаднаас чам руу асгасан ухаан
Гарз төдий болон замхарч
Тэнэг эмийн нулимс шиг
Тэр чигээрээ хальж асгардаг . . .
Харамсаж байна . . . би
Харцын нулимсаар
Хирийг чинь угааж өсгөсөнсөн . . .
Бүсэлхийнээс чинь дээш толгойгоо гаргасан хүн
Би л ганцаараа байсан . . .
Ачир - Нуурын хөөс хөл долоох шиг
Нуршихийг чинь би зөндөөн сонслоо
Яршиг
Ядарч байна. Залхаж байна.
Арчуг - уурсан/
Яршиг гэнээ
Яаж чи хэлж зүрхлээв
Чамайг үгүйд хаан байсан хаан
Чиний урд амьд зогсож байна.
Ачир - Яг тийм байна.
Явах гэж
Яарсан хүн
Миний өмнө зогсож байна.
Арчуг - Өтгөсийн сүнс намайг залхааж байна.
Өлгийтэй байхад нь хаанд өргөмжилдөг буруудаж . . .
Хүн болохыг чинь харж байж болгодог байж
Хүндэтгэл дэндүү эртдэж . . .
Нүдээ нээгээгүй гөлгөнд хаан ширээ зааж өгч
Нүгэл би үйлдсэн байна.
Ачир - Би
Бие гүйцсэн хаан
Их залхаж байна.
Илдээр наадах цаг болчихож
Хөгшин албат минь
Хөөс сахруулан уурлаад яахав
Аав минь та
Амьд хүн цавчиж наадахыг надад болгоо
Олиггүй амьд сүгнүүд зөндөөн байна
Олдохгүй бол олзны хүмүүсээс өгчих
Арчуг - Юу гэнээ чи хө
Юутай тэнэг аашилна чи
Толгойг
Тоглоомонд өгдөггүй юм.
Ачир - Цус гарахгүй юм цавчихаар
Бах ханахгүй юм
Цугаарын хаан шүү би
Би . . . би . . .
/ гэснээ муужирч унан татна. Ачир уурсахдаа татаж унадаг хуучтай ажаам/
Арчуг - Хөөе зарцас
Хан хүү уначихлаа
Арчилж сэхээ
Алтан сэтгүүрээр шүдийг нь хөш
Жагар зандан үнэртүүл
Заамыг нь ярж салхи амсуул
/зарцас сандран орж, арчлан бөндөгнөлдөх дор Ачир, сэхэж өндийж ирнэ./
Арчуг - Явцгаа /хүүгээ аргадан тэвэрч/
Аавын нь хэлсэн үгний
Төвөргөөн нь жаахан хатуудлаа . . .
Архаг энэ өвчнөөс чинь салгаж
Амьддаа би чадахгүй нь
Юутай харуусал . . .
Ачир - Зүгээр би ингэдэг юм . . .
Зүүдлээд өнгөрөх шиг . . .
Дараа нь бие хөнгөрч
Далавч ургах шиг болдог
Арчуг - Ашгүй дээ үр минь
Аядуу юм яръя хоёулаа
Аав хоёр байна даа
Эрэмдэг ужиг өвчтэй гэсэн чи
Эр хүн болжээ
Хасын цагаан царайны нь гэрэлд
Элчийн захиа уншиж болохоор
Хатан авч өгье аав нь.
Ачир - Энэ дэмий
Эгэрэг өрлөг надад хэлэхдээ
Эцгийгээ үхэхээр чи
Эхтэйгээ гэрлэнэ гэж хэлсэн
Эрхэт төрийн ёс тийм гэсэн
Арчуг - Ээ тэнэг минь
Галзуурсан мунхагийн туйл минь
Гаргасан умайдаа дахиж багтах нуу?
Чиний амнаас үг биш
Могой унах шиг
Зүлгэж ирсэн тэр могой
Зүрхийг минь хатгах шиг
Даанч дээ даанч үр минь
Дальгүй шувуу байж болно
Нисэхгүй л байна биз.
Даанч ийм тэнэг байх гэж . . .
Нусаа цэвэрлэж чаддаггүй амьтан
Цусаа цэвэр байлгахыг яаж ч мэдэх вэ? Дээ
Ээ тэнэг
Тэнгэр минь би таны өмнө
Yе дамжин яллагдах
Yйл юу хийсэн билээ . . .
Ачир - Хүний хэлснийг л хэллээ
Хүн сүрдмээр ч юм биш
Арчуг - Хаан биш юм байна чи
Харах гэхэд зовхи даагдахгүй байна
Эхийн чинь нүдний цагаан булан
Их далайн сувд шиг цагаан сан
Чиний нүдний булан
Цус бударсан улаан
Мунхагийн элч чөтгөрүүд намайг шоглож
Муу бүхний өөдсөөр чамайг эвлүүлж
Эндүүрлийн гэнэн сиймхийг ашиглан
Эхийн чинь хэвлийд шургуулсан байх . . .
/хаан уурсан илдээ сугалан хүү рүүгээ дайран/
Ачир - Нэг нь илдгүй байхад
Нөгөө нь дайрдаггүй юм . . . эцэг минь
Ингэдэг юмаа гэхэд
Ид хав биш . . .
Дарцаг салхинд хийсэх шиг
Даанч даржин санагдаж байна
Илдээ огшоочих
Арчуг - Ингэнэ гэнээ чи
Идүүрээ олоогүй гөлөг
/Гүргэл хатан орж ирнэ/
Гүргэл - Яаж байндаа та нар минь.
Яс булаалдан сэгэн дээр хэрэлдэх нохос мэт
Ачир - Ээж минь
Эцэг надад
Илд сугалахыг зааж дуусав /гарч одно/
Гүргэл - Яагаав
Яасан их уурлаав? Хаантан минь
/хаан илдээ газар хаян Гүргэл хатнаа тэврэн эхэртэн мэгшсэнээ/
Арчуг - Чи уул юмаа гэхэд
Чиний цаан уул байхгүй юм шиг
Чи ус юмаа гэхэд
Чамаас өөр мөрөн байхгүй юм шиг
Би чамайг хайрласан сан . . .
Амь тавин хайрласан
Ганц эмзэг минь . . .
Алганы минь хээг дагаж бөмбөрсөн
Ганц сувд минь . . .
Ийм хүүхэд чи бид хоёрын
Хайр нийлэх уулзвараас
Их хүслийн минь торгон үзүүрт
Ургалаа гэж үү?
Итгэмээргүй юм . . .
Эргэж гүйцлээ толгой минь
Тэнэг байж болно
Тэхдээ ийм тэнэг байхдаа яахав дээ
Энэ надад юу гэж хэлсэн гэж санана
Эх хүний чих бузартмаар үг хэлсэн
Яавч би энэ үгийг чамд хэлж зүрхлэхгүй нь
Яс минь цайсан цагт, сүүжнээс минь асуугаарай
Гүргэл - Чиний дэргэд
Цаадах чинь нялх
Чигээ олоогүй
Цадсан болхи шүү дээ хаантан минь
Арчуг - Амраг хатан минь
Арьс махаа урсан чиний зөвөө
Амьдсан бол миний эх ч гэсэн
Арчуг минь нялх амьтан гэж
Тоог нь алдтал хүн цавчсан
Гарыг минь илж
Толгойг минь сүү ивэлдэг
Цээжиндээ наах л байсан биз
Хар толгойгоо бодвол
Хүүгээ уучилж болно
Хаан төрөө бодвол
Уучилж үл болно
Төрийн дор
Хаан хатан хоёр буй
Тэнгэрийн дор
Хилэнц – аврал хоёр буй
Арав алхахад найм нь алдаа
Адсага мэт араншинтай, бас хэрцгий зайдан
Хүний нүд жавраар хайрсан
Хүүтэй юм байна, чи бид хоёр.
Гүргэл - Атаа тэнгэр
Заяасан нь энэ
Алалтай бишдээ
Хаантан минь
Арчуг - Хэрэгтэй цагт цусаа цэвэрлэ гэж
Хан эцэг минь хэлдэг байсан
Би тэгэх цаг болжээ
Битгий гомдоорой хатан минь
Билүү мэт бодол, шийдэл
Бие ухааныг минь ирлэж дууслаа
Өршөөгөөрэй хатан минь
Өнөөдөр ухаарсан ухаарал биш шүү энэ
Би их бодсон
Битүү бүхнээ онгойлгож бодсон
Гүргэл - Учир битүүлэг үг юунд ярина
Ухаж би эс ойлгов хаантан минь
Арчуг - Сүү минь халхлаад
Чамайг ойлгуулахгүй юм шиг байна
Сүнс минь ч тэг гэж хэлэхгүйг
Би мэдэрч байна
Yйлийн үртэй хатан минь
Yзэж л байж чи мэднэ дээ
Yргэсэн гөрөөсний нүд шиг
Нүд чинь хоёр тийшээ бөмбөрч
Yг чинь эвлэж өхөө больж
Бие чинь салгалан чичирч байна
Цацартаа очиж нойрс
Цагаан зүүд үзээрэй
Гүргэл - Яах гэж байгаагаа
Ядахдаа надад хэлчих
Yгүй та . . .
Арчуг - Яв даа хатан минь
Ганцхан удаа би хааны авираар аашилъя
Гарзыг нь хожим тэнгэр нөхнө биз
Гүргэл - Та нэг л хачин байна
Танаас би холдмооргүй байна.
Арчуг - Цочирдож зовохын хэрэггүй
Цонхигор цагаан саран мандчихаж . . .
Ужиг өвчинд нэрвэгдсэн мэт саран
Уйтгар, гайхширал хоёрыг чинь хуваалцана
Гүргэл - Yгүй надад нэг л . . .
Хар совин толгойд хэрээчилж
Хажуунаас чинь явмааргүйч юм шиг
Арчуг - /уурсан/
Yзэгдэхгүй болоод өгөөч
Yйлийн үр минь . . . /хашгирч/
Гараад өгөөч лай минь
Ганцааранг минь бодож байгаатай минь орхичих
/Гүргэл хатан алавхийн гарч одохуй дор Босуулууд орж ирнэ /
Арчуг - Намжирт Цацарын хормойгоор шурган ирэх
Намрын цатгалан царцаа мэт та нар юунд ирэв
Амар баймаар байна. Намайг битгий анзаар
Амь нас, бодол хоёр бие биенээ химлэж байна.
Yхдлийн хэвлий дэх өтнүүд мэт
Yймэлдэн язганаж дотроос зулгааж байна
Явцгаа /Босуулууд сандран явцгаана/
Арчуг - /уйлан хайлан/
Хархан нялхаас нь эхлээд
Хатуу үг хэлэх нь битгий хэл
Хялайж ганц хараагүй юмсан . . .
Бурманд шигдсэн зөгий шиг . . .
Буурал болтлоо үнгэсийм сан . . .
Гомдоо биз надад
Гомдог яахав
Голдоо ортол гомдог
Дуулгагүй толгой мөгөөрс байдаг
Дуулж үзээгүй үг мэс байдаг
Цугаар Хүннү гүрний төлөө
Цусаа би цэвэрлэнэ
Хайртай бүхнийхээ цээжнээс
Халуун зүрхээ би татаж авна
Өөртэй минь адилхан юмыг хүүгээсээ
Өөдсийн чинээнийг ч олж үзсэнгүй
Өөрийгөө хүртэл сэжэглэж үнэртдэг
Өөнтөг сэтгэлийн минь гай биз
Ийм хаантай төр орхино гэхээс
Ичиж байна . . . Би
Их хаадын цусан хэлхээ, булшнаас нь хүртэл ичиж байна.
Ирэх өдрийн өглөө мандах нарнаас би ичиж байна.
Хатан минь чиний буруу гэж ердөө байхгүй
Халуун бие чинь алтан хундага шиг цэвэрхэн
Бал, хорын алиныг ч хийж залгисан
Байдгаараа үлдэх мөнхийн шидтэй тамлан
Чиний бүх юманд бузар байхгүй
Миний л бузар булай
Бузар нь ариунаа цэвэрлэдэг
Бусад нь сохорч амьдардаг тэнэг хорвоо
Дур, зорго ухаан хоёроо хурааснаас минь хойш
Дуртай болгон нь төр булаалдаж
Бие биенээ хөнөөж
Бишгүй их дайтах биз
Идэх гэж дурладаг
Мэдэх гэж дурладаг
Тэнэгүүдийн тоглоом болох төрийг
Тэнгэрийн дор би орхиж чадахгүй
Хүүгээсээ би маргааш хагацана
Хүннү төр тэнэгээсээ хагацана
Мянга мянган жилийн одод бие биендээ шивнэж
Миний зөв гэсэн бурууг, нараар цагаатгана. /харанхуйлал/

4-р үзэгдэл
Их цацарын гадаа 
/Арчуг хаан хоймор ганцаараа заларчээ. Цагаан эсгий дээр хавирган саран хэлбэртэй сууцгаасан хүмүүс. Тэдний дунд Гүргэл хатан цав цагаан хувцас өмсөж. үсээ задгай асгаруулан суужээ . . . Ачирыг нөмгөлөн ам дөрвөлжин улаан эсгий дээр сөгтгөн суулгажээ. Хажууд нь хөлөг баатрууд хашин харгалзаж зогсох бүлгээ . . .
Арчуг - Тэнэглэсэн байна би
Тэнгэрийн дор нэг л хаан
Өөрийнхөө он цагийг эзэлж
Өнгөрсөн хойно нь их орыг нөхдөг нь учиртай
Өтгөсийн сүнс олон шөнө надад шивнэлээ
Өнгөрсөн шөнө намайг бүүр зандчиж хонолоо
Энийг хий гэж сэлэм гялалзах мэт аянга цахиж
Элийрэхээр минь бороо толгой дээрээс асгарч
Эцэг тэнгэр хилэгнэж хонолоо . . .
Булингартсан цусаа тунгаа гэлээ . . .
Буруу муруйгаа тэгшил гэлээ . . .
Хүннү төрд нэмэр болохгүй
Хүүгээ чи мохируул гэлээ . . .
/Арчуг хэсэг дотогшоо мэгшин уйлав. Энэ үед хүмүүсийн уулга дуун алдалт/
Арчуг - Ёр зүүдний, боол би . . .
Ёсоор болгохоос яая гэхэв . . .
Хаад ихэсийн сүнсний айлдал
Хад нурах шиг дарж байна
Эцэг гэдгээ нэгэнтээ мартаж
Эзэн хаанаа үзүүл гэж
Тэнгэр хашгирсан зарлигтай
Тэрсэлдэж би яасан ч чадахгүй . . .
Өөрийн үрээ мохируулах надад хэцүү гэлээ ч
Төрийн хэцүүгээс бага нь байлгү ёсоор болгохоос . . .
Эгэрэг - Хаантан минь
Дахиад үр төрүүлж чадахгүйгээ мэдсээр атал
Даяарын урмыг хугалж, гайхашруулж, үрээ хөнөөх чинь ямрав
Тэнгэрийн үгийг зөв сонссон гэж
Тэгтлээ та итгэж байна гэж үү
Yйлийн үргүй таны үр гэж
Yндэс угсаа чинь мөн гэж
Дэргэдэх өвс ургамал
Дээр хөхрөх одмичид батална
Уур цухлаа намдааж
Уужирч бодвол яасан юм бэ…?
Энэ хүү ямар гэмтэй билээ…?
Арчуг - Илд далайхад бяр нь ил хүрэх
Их хэрэгт ухаан нь үл хүрэх
Энэ чинь үхүүлэхийн шалтаг биш гэж үү?
Эгэрэг минь битгий сүүтэлз . . .
Хэлсэндээ би хүрч явсан . . .
Хийсэндээ гэмшиж явсан удаагүй
Далайсан илдэндээ би
Цус амсуулж байж хуйлдаг байсан
Дараа нь би
Цухалын буданд толгой норгож яваагүй
Болгоохын урд нь
Бодох минь байсан болохоор
Алдах гэдгийн дээгүүр
Алхаж өнгөрч явсан
Ёсоор болго
Эгэрэг - Хаан, хан хүүгээ алж байсан
Хар түүх би сонсоогүй
Өлмийд чинь сөгдье би
Өршөө энэ хүүхдийг . . .
Уйтай энэ эгшинг харах азгүй нүдээ
Ухаад би хоёр алганд чинь атгуулъя
Арчуг - Гайхаж байна би . . . Эгэрэг минь
Гай зовлонг баяр ба баясгалан шиг үздэг
Авир зан чинь нисэн одож
Арилж үгүй болснйг өнөөдөр харж байна
Хагацалд зөөлөрдөггүй элэгтэйсэн чи
Хүйтэн салхи үйл бүхний чинь цаана шуурч байдагсан . . .
Эгэрэг - Хуруугаа зажлаад ясанд нь хахчихсан юм шиг
Хувь заяаныхаа эрхэмсэг боол байж зөндөөн явлаа . . .
Цаг нь болсон, хэлэх үгэндээ
Цацаж хахаж байна би . . . /хааны өлмийд сөгдөн унана/
Арчуг - Энэ бие амьд байна
Эргээд бүх буруугаа даахтайгаа байна
Хүмүүс намайг үзэн ядавч
Хүннү төр надад баярлаж байгаа . . .
Ёсоор болго
/гэхүй дор хэнгэрэг дэлдэн ам дөрвөлжин улаан эсгий дээр сөгдөн суусан Ачирын нурууг хугалж их цагаан нөмрөг нөмрүүлнэ. Энэ үед Хүчирийн эх гэгдэх их хатан Цэцэр часхийн ихэд бархирч хашгичин уйлна./
/хөгжим/
Эгэрэг - Хатантан та юутай муухай хашхирав?
Хаан хүслээ хангаж байхад . . .
Цэцэр - Магад би биш
Махбодь минь хашгирав
Биен дотор эргэх
Бүх цус минь нүдээр гарчих шиг болов
Арчуг - /гөлөрч мэлэрсэн Гүргэл хатанд дөхөн очиж тэврэн/
Хатан минь би чамд
Хайртай билээ . . . би . . .
Энэ явдлын дараа
Эх хүн жаргаж чадахгүй гэдгийг
Би мэдэж байна
Биеэ дүүртэл мэдэж байна
Өдөр мандсан нарны хэлтэрхийг
Шөнө нь тэвэрч нойрсдог байсан
Тэр минь чи байсаан . . .
Өндрийн живаа ододоос
Ганц од дэргэдээ буулгасан
Тэр минь чи байсаан . . .
Хайртай бүхнээсээ
Хагацах өдөр чинь энэ гэж
Хувь заяаны минь зурлага дээр
Хурц илдээр сийлсэн байна
Нуган үрийнхээ хойноос
Нулимсандаа хайлж суугаа чамайг хараад
Бие сэтгэл үйрч элс шиг чимээгүй нурж
Байх газаргүй галай мэт газар мөргөчиж суумааргүй байна
Амьд зовохоор үхэж жаргах эрхийг
Амраг хатан чамдаа би өгч байна
Адтай хайр, хаан зовлогоо бодвол би
Амьд чамайгаа үлдээж эдэлж явмаар байна
Хамгийн сүүлчийн удаа
Хаан гэдгээ мартаж өлмийд чинь сөгдье
Эцсийн удаа гишгэсэн газрын чинь
Эсгэлэн шороог би ус шиг залгилъя
Гүргэл - Зовлонгоос хүртэл харамлаж чаддаг
Их хайрыг чинь мэдэрлээ хань минь
Золоор би
Эцсийн амьсгалынхаа босгон дээр мэдэрлээ
Чи надад үнэн хайртай юм байна
Чимээгүйхнээр чиний дүрийг би нүдээрээ залгилж байна
Хаан биш хүн бие чинь
Хамаг биеийг минь дүүрч байна
Зорго биш хайраараа
Зовлонг минь амгалангаар сольсон чамд гялайлаа . . .
Боллоо
Болгоо намайгаа . . .
Арчуг - Удаан гээч нь хоёулаа духаа нийлүүлье
Уураг тархинууд минь ясаа нэвтлэн үгээ ололцог
/хөгжим үхмэл эгшин/
Арчуг - Боллоо
Ёсоор болго
/эрхрэн хашгирах дор эрсүүд толгойг гэдийлгэн ам руу нь жад нэвт дүрэн хоёр нүхийг битүүлэн гүйцээж, цагаан нөмрөгөөр бүтээнэ. Хүмүүс дундаас Хүчир хүү - Ээжээ хэмээн дуу алдан хашгирна/
Цэцэр - Би дэргэд чинь байхад чи яав?
Хүчир - Би айхдаа таныгаа л дуудав
Цэцэр - Өдий болсон эр хүн
Өөрт адилхан ирэх юмнаас айдаггүй юм
Тэртээ тэргүй чи хаан болно
Тэхдээ тэнгэрт гарч хаан сууна
/хаан сэнтий дээрээ унаж ихэд мэгшин уйлж, толгойгоо үгтээн бархирах нь тортой бар мэт. Гайхширсан олон чив чимээгүй болно/
Арчуг - Энэ ертөнцийн чулуу бүхнийг нүд
Энэ хорвоо миний зовлонг мэдэг
Алив хөгжимчид хөгжимд . . .
/ийнхүү хашгирахад хөгжим. Хөгжимчид нулимсаа арчин арчин ятга ятгална./

Гуравдугаар бүлэг
5-р үзэгдэл 

Ганц саглагар модны дор Эгэрэг, Цэцэр хоёр 

Эгэрэг - Хүчирийг хаан болно гэж
Хүн болгон шуугьж байна
Ёс бусын совин буруу эргэж
Ёстой юм ёсоороо болох нь . . .
Гэхдээ гэрэл нүдээ аниагүй байна
Энэ хааны цусан үрийг таслах
Эцсийн боломж бас надад үлдсэн
Цэцэр - Их цацарын үүдэнд хаан тааралдаж
Инээх аядсанаа . . .
- Yнэний хэвтэр дээр
Худлаа цагирагладаг бол . . . гэж
Учиргүй их инээснээ
Уйлаад явчихсан
Хаан элийрсэн байх аа . . .
Эгэрэг - Хүчир маргааш өглөөний нарыг үзэхгүй
Хүнд их наран өнөөдөр түүний зүрхэнд үүрд жаргана
Гэхдээ үхлээс сугарсан наран дахиад л мандана
Гэнэн тэнэг хүмүүн гэгч үхсэн хойноо мандахгүй
Цэцэр - Хүүгий минь . . .
Хүчирийг минь . . .
Чи чинь
Эгэрэг - Дуугаа тат
Хүчир
Хүү минь гэнэ шүү
Чиний хүү, хүний хүү болж яваад алагдсан . . .
Энэ хүүгийн дотор
Эргэж буй цусанд нь
Чиний нэг ч дусал цус байхгүй
Цэцэр - Цээжээ хөнгөртөл хөхүүлж
Цэцэг шиг энхрийлж өсгөсөн
Эх нь билээ би . . .
Эгэрэг - Зөнөсөн хааны үрийн өмнө
Зөв буруугаа хэлүүлээд зогсож чадахгүй
Зөөлөн нь хатуугаа биш
Хатуу нь зөөлнөө иддэг цаг
Цэцэр - Yхэл хагацал, аллага гэхээр
Цээжинд цус амтагдаж байна
Чиний залгилах гэж байгаа цус
Надад амтагдаж байна
Хүүгээ би
Хүний гэлээ ч харж явмаар байна
Хөлийн нь шилбийг илж
Хөлсний нь үнэрийг үнэрлэж явмаар байна
Тэрний минь битгий хөнөө гуйя
Тэнэг шүү чи . . .
Эгэрэг - Өөрийнхийгөө хүнээр алуулчихаад
Өрөөлийнхийг хайрлаж суух хэрэг үү
Yгүй дээ би тэвчихгүй
Yндсээ цавчуулчихаад ургаж байдаг цэцэг гэж бий юу?
Yзсэн үү чи
Цэцэр - Чи цэцэг биш өргөс байх
Хаан ширээнээс бусад
Хаана ч ургаж чадахгүй
Өргөс байх
Эгэрэг - Тийм ээ би өргөс байж . . .
Тэхдээ учир буй . . .
Сувай эм чамайг үртэй болтол
Сул газраас чинь хатгасан өргөс байх
Цэцэр - Би чамайг зөвхөн
Биеэрээ ойлгож байж . . .
Одоо л чи миний
Орой руу орж ирж байна
Орох уу? гэж хэлж биш
Гарах уу гэж хэлсээр орж ирж байна
Юунд чи хариулахгүй байна
Юм битгий хэл үг гээдэггүйсэн
Эгэрэг - Чамайг яахаа бодож байна
Цэцэр - Бодох юмнаас чинь ч айхгүй байна
Боллоо би хорвоог чамаар ойлгож танилаа
Цухал тухлын энэ хорвоо
Цусаар гулгиж байгаа цагт
Сүү залгилж өссөн хүний дотор
Сүүдэр ургаж харласныг үзлээ байна
Энэ сүүдрээ чи үр дээр минь битгий тусга
Энийг л чамаас гуйя
Эгэрэг - Чадахгүй ээ би чадахгүй
Бодсоноо хийхгүй байж чадахгүй
Хор хонзонд би шатаж байна
Хорссон зүрх минь чулуу шиг улайсаж байна
Дээрээс нь халуун цус асгахаар хөрдөг юм
Дэндүү их авалцан шатаж байна
Дуугай бай
Долоон бурхны муруйг газраас засдаггүй шиг
Дотор бодлын минь муруйг хэн ч засахгүй
Миний өмнөөс илд минь гаслаж байна
Тэр цусаар цангажээ . . .
Цэцэр - Тэгвэл намайг ч гэсэн
Эгэрэг - Самрыг цөмөхөд яс нь хоосон үлдэж
Хүний хөлд гишгэгдэн бутарч
Идээ нь ам руу орон
Хүний гэдсийг баярлуулдаг
Чамайг зовлонгийн модонд хүлж үлдээнэ . . .
Чийхарч буусан шүүдэр нулимсыг чинь залгилж
Насны төгсгөлөө хүлээж
Наранд бөгсөө ээж хэвтэнэ биз
/Эгэрэгийн цаашаа харан зогсох зуур жижиг илд гаргаж Цэцэр алахыг завдан чарлан дайрна/
Эгэрэг - Хүн урдаа хоёр нүдтэй байхад
Би ардаа нэг нүдтэйг чи мартаж . . .
Хааны хэрмэн дотор
Хамаг амьтны алган дээр
Дээд доод хоёр нүхээрээ бордуулсан
Дэндүү тэнэг нялцгай эм минь
Хаяад буусан буурины дээрх
Цонхигор өвс шиг хүүхэн
Хүн алж чаддаггүй юм
Дур зоргоо илэрхийлж байгаа чинь сайхан байна
Дутуу төрснөө мэдэж аваагүй чинь муухай байна
Эргүүлээд энэ мэсийг чам руу дүрчихье гэж бодсон ч
Илж байсан хөх чинь
Энүүхэнд сэрийж харагдаад намайг зогсоож байна
/Хоёр гарыг нь урдаа барьж ийш тийш сэгсчин байгаа нь үзэгдэнэ/
Эгэрэг - Эрийн өмнө
Эм хүн хүчгүй
Илүүлж үнгүүлж байхдаа л таарсан болохоос
Илд барих та нарт зохихгүй
Умдаг чинь чамайг
Хатан болгосон болохоос
Ухаан чинь чамайг
Хатан болгооогүй
/түлхэн, газар унана, мэгшин уйлж буй цагаан өмсгөлт Цэцэр бадам цэцгийн ганц дэлбээ газар хэвтэх мэт/
Эгэрэг - /Том чулуу өргөн ирж/
Энэ чулууг чам дээр би алдчихмаар байна
Энгэр зөрүүлэхдээ чиний чарлаж жийсэн чулуу
Уг нь энэ чулууг би
Чам дээр алдчихвал
Орчлонгоос чиний явах
Онголох ажил хоёр чинь зэрэг бүтэх юмсан . . .
Хүнд энэ чулууг
Хүчирийн цээжин дээр алдах нь илүү амттай
Энэ чулууг чам дээр алдчихад
Элс шиг үйрнэ чи
Дээрээс чинь энэ чулууг хаяхад
Дэлгэсэн арьс л болно чи
/хаях мэт далайснаа хажуу тийш шиднэ/
Энэ удаа чамайг
Энэлэл зовлонгийн шүдгүй ам руу шидэж
Амьд үлдээе
Эм шоргоолж минь

ТӨГСГӨЛИЙН БҮЛЭГ

/Тэнгэр газрын савслаганд тээр дээр хаан сэнтий халзалж дэвссэн цагаан эсгий авансценд тулжээ. Хоёр талаар нь газар одод буусан мэт түүдгийн гэрэл . . ./
Арчуг - /газар сөгдөн/
Ээ хөх тэнгэр минь
Энэ биенд минь юу үлдэв
Тамга илд хоёр барьж явсан гар минь мойж
Төрийг сэтгэж явсан толгой минь цайлаа . . .
Надад одоо юу үлдсэн билээ . . .
Төр залгах хүү алга
Бие залгах хатан алга
Хүчирийг би өнөөдөр
Хаан ширээнд зална
Хүннү төр
Эзэнгүй байх ёсгүй ээ
Хүний гэж харддаг байсан
Хүнд бодлоо хүчээр орхиж
Худлааг зөвшөөрч үнэн болгож
Хувь заяаныхаа салтаан доогуур шургана би
Ээ чааваас
Илдэн дор дэвсээгүй толгойгоо
Худал, хуурмагийн дор
Ивэж өх нь . . .
Миний юм нэг ч байхгүй нэгэн бие
Хүүхдийн сэтгэл шиг энэ цагаан эсгий дээгүүр гишиглэж
Хэн ч бай хаан цусны улбаагүй хүнийг бүү суулга гэсэн
Хаан ширээн дээр очиж сууна
Юутай харуусал
Яая гэхэв дээ Би цөхөрч байна
Ядахдаа ингэснийг минь тэнгэр та болгоо
Би судсаараа
Өөрийгөө хүлж байгаад энэ хэргийг хийлээ
Битгий намайг залхаа гэж
Өршөөл би яасан ч гуйхгүй . . .
Тэнгэр минь
Зар мэдээч - Ээ хаантан минь өршөө /шууд газар мөргөн унана/
Арчуг - Ёсоо залгичихсан амьтан чи
Ямар ёр удаж ирэв
Чихгүй загас ч цочтол хашгираад
Чи юу гэж явна
Амандаа чи сүү балгаж ирэв үү
Аа эсвэл цус балгаж ирэв үү
Түгдчилгүй
Түргэн хэл 

Зар мэдээч - Хүчирийг үүрээр хөнөөсөн байна
Хэн хэрэхсэн нь, тодгүй
Арчуг - Юу?
Yнэн хэлэв үү чи? . . .
Yзсэн үү? нүдээрээ
Зар мэдээч - Цусаа дэвсэн хэвтэн байгаа
Хүчирийн өлмийд
Цэцэр хатан цурхирч байхыг нь хүртэл харсан . . .
Арчуг - Ээ харла
Эвгүй юм болж . . .
Эгэж үз мэдээч минь /мэдээч явна/
Тэнгэр миний
Тэнэглэхийг зөвшөөрсөнгүй
Тэр дор нь хариу ирүүллээ
Тэнгэр зарлигийг би зүрхээ алгандаа атган
Хавирганыхаа ясаар тэмтэрч уншиж байна
Төрийн хайрцагны цоожинд
Түлхүүр хүн шургуулж оролдож
Хаан сэнтийний хөл доогуур
Хараал шургачихаж
Хөөе хэвтүүл ороод ир
/хэвтүүлүүд гүйн орж ирнэ/
Арчуг - Та нар
Хүннү төр
Хаан цус хоёр
Ариуслаа гэж
Ард болгон сонстол хашхир
Бүсээ тасартал тод бахир
Биеэ задартал чанга хашхир
Ганц модон дээр
Аянга буух шиг хашхир
Газар тэнгэр
Айн сонстол хашхир
Хүннү төр мандаж байна гэж
Хүн болгон сонсохоор хашхир
Хэвтүүлүүд - Ёсоор болгоё хаантан минь /гарцгаана/
Арчуг - Хааны тархин дотор мөхсөн төр
Харцын тархинд мандаж байгаагаараа байг
Төр хувцасаа тайчин хаяж
Түмний дундуур шалдан явдаггүй юм
Төр, ёс ямбаны хувцсан дотроо
Төмөр илд, цагаан сүү хоёрыг нууж явдаг юм . . .
Төрийн үнэнг хаадтай нь булдаг ч
Тэр үнэнг дараачийн хаан нь амандаа үмхэж төрдөг юм
Таг харанхуй байна миний дотор
Тас үсэрч байгаа
Хаадын цусан дээснээс хичнээн зуурлаа ч
Хариугүй би алдуурч байна
Би мөхнө
Бас унана, унахдаа
Өвгөн модод
Өтөө няцалж унадаг шиг
Төрийн булайг үүдсэн нэгнийг
Дарж унах учиртай атал
Хорын охийг даргитал буцалгаж
Харын хохио дуудуулж дуусах гэж үү
Хөвсөлзөн нүүх чөлөөт үүлэн та
Тэнгэрийн хирийг арчих атлаа
Хөөнөөс хар хүний явдлыг
Арчихаа сэжиглэдгийн чинь учрыг одоо л ухлаа
Хожимдож ухаарлаа . . .
Хорвоо өдөр шөнө хоёроос биш гаслан хяслан
Хоёроос бүтсэн юм байна
/Эгэрэг орж ирнэ
Эгэрэг - Ёсолж нялганах зав алга хаантан минь
Ёр билгийн шувуу минь өнөөдөр өндөглөлөө
Олон онд тэр дэгдээхэй байсан ч
Одоо тэр тас боллоо
Төрийн идээг тонших цаг нь болов
Арчуг - Хачин юм ярих юм Эгэрэг минь
Хажуугаар минь наад үгс чинь хийсэж байна
Харин би чиний нүүрнээс
Хатгалдах тулааны үед ч үзээгүй
Хачин их эр зориг, ид хавыг
Харж байна
Чиний нүүрний баярын гялбаанд чинь
Миний нүд гялбаж тархи зангирч байна
Чиний тэжээсэн шувуу биш
Миний тэжээсэн шувууны бие гүйцсэн бололтой юм
Эгэрэг - Та бид хоёр үг таргалуулж суугаад яахав
Тамгаа өгчих
Сэтгэлээ барихыг хүсье
Сэнтийг чинь бол бөгс минь олоод суучихна
Арчуг - Юу /хүйтнээр инээнэ/
Чамд тамгаа өх
Газар алдах хоёрт ялгаа юу байна
Гутал дээгүүр гүйж байсан шоргоолж
Малгай дээгүүр гүйх нь . . .
Эрүүл байна уу? чи
Эгэрэг минь
Эгэрэг - Таныг ингээд харж байхад
Мухар нүдэнд амь хоохойлон шургасан
Мий муурын бөгс тонтгонох мэт байна
Удам тасарсан төрийн толгойд
Ухаантай цог зальтай нь л сууна биз дээ
Байдлын үнэн, он цагийн үнэн хоёр
Багтаж ядан чихцэлдэж байгааг
Мэдрэхгүй байгаа бол
Миний таны өмнө
Мэхийсэн бүхэн минь алдас болно
Алив хаантан тамгаа өгчих
Алган дээр тавьчихаад мэхийн сөгдөхөө мартав аа
Арчуг - Болоогүй ээ Эгэрэг минь
Чи дэндүү яарч байна
Хаан хүн
Сэнтий тамга хоёроо өгдөг юмаа гэхэд
Цаана нь үлдсэн хаан зүрхээ өх үү үгүй юу гэдэг . . .
Чи ганцаараа хариулчих асуулт биш
Би
Хүннү төрийн тамгыг барих
Хүнгүй болчихоор нь
Хоёр сүүн уулын цаана
Хорин улаан горхины уулзах газар булчихсан
Есөн үеэр сахиж
Ерхөг өвсийг нь ч битгий хөдлөг гэж
Нэгэн биений эрхтэн шиг итгэлт отогтоо
Захиад онголчихсон
Чи олохгүй
Чамд олдохгүй
Өөрийгөө идэх өт
Биен дотроос гардаг шиг
Төрийг идэх өт
Түшмэл дотроос гардгийг
Ихийн их мэддэг мөртлөө
Эгэрэг чамайг гэж мэдээгүй минь алдас болж
Хэн хаан суусныг
Тэнгэр бууж ирж үздэг юм
Хэрэггүй амьтан байвал
Тэрнийг булчихаад буцдаг юм . . .
Эгэрэг - Адтай хөгшин араатан
Адармаа битгий гарга
Би Хүннү гүрний хаан, тамгаа аль
Арчуг - Гар чинь цустай
Тархи чинь устай
Төр барьдаггүй . . . юм
Эгэрэг минь
Их амархаан
Чи тамгатай болж болно
Ядуу боолын тойгны
Ясаар нь тамга сийлж
Цусанд нь дүрж тамгална биз
Их хэцүү . . .
Их гүрний хаан байх
/Эгэрэг сэнтий рүү, Арчуг ч бас цагаан эсгийний хоёр талаар аажуухан алхалж эхэлнэ, хаяа зогсонгоо/
Арчуг - Нүглийн чинь тухай
Нүд чинь надад амнаас чинь түрүлж хэлж байна
Эгэрэг минь
Yхэхээс чинь өмнө
Yг чамд шигтгэж өгье
Балархай санагдаж байгаа бие энэ бүхэн
Бага хатныхаа цээжин дотор
Би тамгаа хийгээд онголчихсон . . .
Умайд нь хаан багтаж болсон юм
Цээжинд нь тамга багтаж болноо доо
Энэ төрийн тамгыг би
Эхийн сүүнд ороогоод булчихсан . . .
Сүнс нь саамшихын цагт
Сүү үнэртсэн энэ газар дээр
Хүннү улсын
Хаан тамгаа атгаж төрнө
Чихэнд чинь биш
Биенд чинь илдээр хэлчихье
Чиний хаан болох хол байгаа биз
/Арчуг илдээ Эгэрэгт дүрэхэд Эгэрэг илдээ Арчугт дүрнэ. Хоёр илдэнд сүлбүүлсэн хоёр хүний силуэт. Дундуур нь хаан сэнтий алтран харагдана. Хэрээний дуу тэгснээ хөгжим нүргэлэн эгшиглэнэ./

Ардын Уран Зохиолч Бавуугийн Лхагвасүрэн

Төгсөв.

/1998 оны хавар-зун-намар/

ЦАГААН САР БА ХАР НУЛИМС

Арван нэгдүгээр оны хуучин улирлын арван хоёр сарын гучны өдөр тэнгэр цэлмэг, нар шарлан туссан үнэхээр нэг сайхан өдөр байв. Хойд уулын энгэрээр дун цагаан цас гилтэгнэн, түүний зах сэжүүр нь сэмэрч орж ядсан эцэнхий туранхай үхэр малууд хөл дээр гарч, үүгээр түүгээр сүүлээ ширвэн явцгаадаг нь санагдаж, тэсгэм хүйтний илч хариад, хаврын сайхан улирал ирж байгаа нь мэдэгдэн, хэдийгээр тааламжтай сайхан авч, малчин ардын бүсгүй Цэрмаа, Дагдангийн хаяанд зогсож, сэтгэлд их л гунихралтайгаар элдэв зүйлийг бодмоглон урт урт шүүрс алдана.

                Юу гэвэл, Цэрмаагийн нутаг Гурван сайханы өвөрт бөлгөө. Гэр ядуу тул, эцэг эх нь түүнийг хотод илгээж, Дагдангийнд зарцлуулан суулгасаар, гурван жилийн нүүр үзэж байгаа нь энэ.

Дагдангийн ажлын ихийг хэлэх үү, түүний эхнэрийн чангыг хэлэх үү, ирснээс хойш хэдэн жилийн дотор ер ч амарсангүй, бие сэтгэлийн зовлонг цадтал үзжээ. Энэ завсар Дагдангийн эхнэрийн таргалсан, Цэрмаагийн турсан хоёр яг тэнцэнэ. Ялангуяа ойрноос цагаан сар болно хэмээн анхны хэдэн шөнө банш хийж нойргүй хонов. Дараах хэдэн шөнө юм оёж үүр цайлгав. Өнөө өдөр үүргэлэн нойрмоглож, бүхий бие зүдрэн галиравч, урьд нутагт байхдаа ийм нэг сайхан нар тусаж, уул талын цас хайлсан хаврын сайхан өдөр гэрийн хаяандаа сууж, сая төрсөн хэдэн хурга, ишигтэйгээ наадан тоглож байсан нь гэнэт санагдаж, гэр орон эцэг эх, хөдөө нутаг юугаан мөрөөдөн уйтгарлаж, сэтгэл нь хөдлөн байгаа нь энэ ажгуу.

 Гэтэл Дагдангийн эхнэр зургаан ханатай том гэгчийн цагаан гэрээс гарч ирээд, их л хүйтнээр хялайн харж, аягүйгээр зандран «Чи яасан хар золиг вэ? Олбог хивсний шороо, тоосыг гүвээд ир гэхэд энд юугаа хийсэн муу монди вэ? Хашааны хог арилгасан чинь энэ үү? Маргааш цагаан сарын шинийн нэгэн гэгчийг мэдэж байна уу, үгүй байна уу мал чи» гээд туужуугаар нуруун дунд нэг цохиж аваад, уурлан зогсоход Цэрмаа эсэргүүцэх аргагүй тул, «Толгой өвдөөд салхинд зогссон билээ, авгай минь» гээд хажууд бүхий том хивсийг авч, дааж ядан, цасан дээр сэгсэрнэ. Энэ үед ноднин жилийн бариулсан таван жангийн орос байшингийн цонхоор Дагдангийн охин Мядагмаа гэзэг үсээ самнан, нүүртээ оо энгэсэг түрхэн басхүү шинэ хийсэн бор ногоон торгон дээлээ тааруулан өмсөж байх нь үзэгдэнэ. Байшингийн дотор исгэрэн дуулж ийш тийш сэлгүүцэх бөгөөд цонхны бяцхан салхивчийг нээж, Цэрмааг дуудан: «Залуу айлчин эрчүүд ирвэл зүүн тасалгаанд оруул» хэмээн бас тушаал гаргана. Цэрмаа, Мядагмаагийн торгон дээлийн өнгөнд гялбахдаа өөрийн муу уранхай даавуу дээл уруугаа нэг хараад, Мядагмаагийн танхилзуур байдлыг өөрийн энэлэлт байдалтайгаар харшуулан бодож, нүднийхээ нулимсыг гилтэгнүүлсээр гэдрэг одож бас олбог журмын тоос шороог гүвж шүүрдэхийн хамт цагаан сарын өдөр манай гэрийн эзэд цөм сайхан торго дурдан дээл, буга минжин малгай хийж өмсөцгөөнө. Элдэв зүйлийн амтат идээ ба архи дарсыг төхөөрөн идэж ууцгаах нь ямар их жаргал вэ? Тийн атал би юунд ингэж нойр дутуу, уранхай дээлтэй, энэлэн шаналан явна гэж бодовч, нарийн учрыг олж эс мэдэн гагцхүү Мядагмаа хуучин дээлнээсээ нэгийг надад өмсүүлэх биз горьдоно. Дэвсгэрүүдийг цэвэрлэж дуусаад, байшингийн өмнөх хогийг арагт агуулж үүрэн, хашааны хаалганд хүртэл, гаднаас пүүсний хятадууд цагаан ваадантай боов болон бэлгийн зүйлсийг ирнэ. Зөрж гарахад нь тэдгээр хятадууд: «Ай танай сохорсон, нарийн юман дээр юунд хог буртаг гоожуулсан байна! Ай мангуу золиг аа» гэж бас зандран хараана. Аяа, Цэрмааг ноёлох хүн яасан олон билээ. Хогийг гадна асгаад ирвэл, Мядагмаа бас дуудаж: « Нүүрний ус асга» гэнэ.

Үл өнгөрсний хойно түлээ хөрөөдөх хэрэгтэй болов. Ганцаар ядаж байтал, баруун хамрын айлд морь усалдаг залуу хөвгүүн Чүлтэм хашааны завсраар түүнийг дуудав. Чүлтэм, Цэрмаа энэ хоёр айлын зарц болсны гавьяагаар дотно танилцаж амрагласан боловч, гэрийн эзэд, дорд хүмүүс жаргал мэддэггүй, ядуу хүнд янаг байдаггүй гэж тэр хоёрыг элэглэн наадах ба шоовдорлон загнаж, учруулдаггүй бөлгөө.

 Түүнээс санамсаргүй хаалганы тус хүн ирэхэд Мядагмаа цонхоор өөрийн ханилсан нэг залуу эрийг таниад, хурдлан гарч, түүнийг оруулан хамтаар хөтлөлцөн, инээлдэн хөхрөлдөн хойд байшингийн зүг одохын зуур Цэрмааг үзээд: « Яаж байгаа чинь энэ вэ?» гэж шоовдорлон хэлээд одох дууг Дагдангийн эхнэр сонссон даруй, гэрээ үүдийг чанга хаян гарч ирээд: <Чи яасан золиг вэ, түлээгээ хөрөөдөхгүй, яасан монди вэ.> гэж зандарна. Үүнд Цэрмаа нэг ухаан олж : <Би ганцаар хөрөөдөхөд удаан бөгөөд өөр ажил саатах тул Чүлтэмийг туслалцахыг гуйсан билээ.> гэхэд Данзангийн эхнэр аргагүй ажлаа бодож : <Тэгвэл та хоёул бушуу хөрөөдөхгүй яасан юм бэ> гээд гэрт оров. Завшаанаар Чүлтэм, Дагдангийн алтан босгыг алхан орж ирээд, Цэрмаагийн хамт түлээ хөрөөднө.

 Үдшийн наран шингэх үе болоод өдрийн сайхан агаар өөрчлөгдөж, сэвсгэр цас хэсэг хэсгээр хаялахын дунд Чүлтэм, Цэрмаа хоёр түлээ хөрөөдөх дуу хяхнан чахнах нь халуун байшингийн дотор Мядагмаа залуу эрийн хамт наадах шанзны аялгуу лугаа хутгалдахад хэдийгээр уйтгартай боловч, хүйтэнд чимчигнэсэн хуруугаа хааяа нэг амандаа хийж <Аах>гэж амьсгаадан дулаацуулж хоёр сэтгэлийн үгсийг ярилцан, зовлонгийн гүнг нэг, хоёр наадам тохуугаар хууран өнгөрүүлэх нь юутай аятай билээ. Цэрмаа, гэрийн эзэд гоё хувцас үйлдэж байгаа ба элдэв зүйлийн амтат идээ бэлтгэж байгааг тоочин, өөрийн байдлыг ярихад Чүлтэм мөн өөрийн эзэд, жороо морь зэргийг хөдөөнөөс авчруулсныг ярихын хамт хаанаас олсныг мэдэхгүй өврөөсөө нэг улцгар дурдан алчуур гаргаж өгөхөд нь Цэрмаагийн дотор Мядагмаагийн торгон дээлийг өмссөнөөс илүү сайхан санагдаж авай. Цэрмаа, Чүлтэм хоёр цагаан сар болоход ажил их болдог ба харилцан учралдахад гэрийн эзэд аашлан загнадгийн тухай хэдэн уйтгартай үгс ярилцахын зуур түлээ хөрөөдөж дуусав. Нэгэнт үдэш болсон тул, одоо гэрийн ажил хийх хэрэгтэй болов. Цэрмаа, Чүлтэмээс салан гэрт орвол бурхны өмнө унийг тултал боов өрж, тахил тахиад, тулганы баруун зүүн этгээдэд хэд хэдэн зүйлийн тавагтай идээнүүд ба ууц мах, банш буузыг хучин ёсоор тавьжээ. Эднийг үзвэл, цөм Цэрмаагийн хийсэн ба болгосон идээ мөн. Гэрийн эзэд шинэ хувцас өмсөөд, битүүлнэ гэж баяр жавхлантайгаар хөдөлцгөөнө. Цэрмаа гал тогоотой хуримлана. Цэрмээд Мядагмаа нэг хуучирсан чисчүү дээлээн авчирч өмстүгэй гэсэн боловч, Цэрмаа маргааш өмсөнө гэж саармаглан хэлж, хойш тавиад, харин Чүлтэмийн өгсөн алчуурыг гарган, хааяа нэг нүүрээ арчиж байхыг Дагдангийн эхнэр хараад: « Чи үүнийг хаанаас олов. Бодвол бэлэг дотроос хулгай хийсэн биз» гэж загнан. Үүнд Цэрмаа хулгай хийсэн гэж худал хэлэхэд хэцүү, Чүлтэм өгсөн гэж үнэнийг хэлэхэд бас зэмлэлтэй учир, дув дуугүй суун, яасан бэрхтэй билээ гэж элдвийг бодно. Энэ орой гэрийн эзэд ёслох цагаалахын хамт гаднаас зочид гийчид ирэх нь тоогүй олон. Тэдний идэх уух, инээлдэх баясалдах нь гэр хагармаар, гагцхүү Цэрмаа зуухны хажууд хөлрөн сууж, гөлрөн харж шүүрс алдана. Шөнө унтсангүй, маргаашийн цай хоолыг бэлтгэнэ. Гэрээс зугаацан одох эздийн хэрэглэх зүйлийг бэлтгэж, гаднаас ирэх гийчийг хүндлэн зочилсоор нэг өдрийг арай гэж өнгөрүүлэвч үдшийн цаг наргиан даргиан болж архи дарс, хуур хөгжим үргэлжлэхийн дотор үүний бөөлжисийг асгаж, түүний ор дэрийг зассаар бас нэг шөнө болов. Энэ мэтийн байдал залгамжлан хэдэн өдөр болоход Цэрмаа хэдийгээр ядарч зүдрэвч, гунихран суухаас өөр юун. Хааяа нэг удаа хашааны завсраар Чүлтэмтэй ярьж сэтгэлийг бяцхан хуурна. Энэ мэтээр хоёр жил өнгөрсний хойно бас нэг цагаан сар шахаж байхад ямар шалтгааныг мэдэхгүй Дагдангийнх хотод суухыг болив гэж хөдөө гарахыг бэлтгэн, Дагдангийн эхнэр Цэрмаа мөн хөдөө дагуулан аваачина гэж байхын үе нэг өдөр Чүлтэм хүрч хэлж: « Одоо чи миний хамт явж аж төр» гэсэнд Цэрмаа чухам учрыг сайнаар мэдсэнгүй боловч энэ хоёр үгийг сонсоод, даруй баярлаж жаал зугаа юмаа боож, Чүлтэмийн гэрт очив. Дагдангийн эхнэр нэг зандарч хэд хараагаад аргагүй хоцров. Чүлтэмийн гэр хэдий хар болоод цоорхой боловч, Дагдангийн зургаан ханатай цагаан гэрийн хатавчинд хэвтсэнээс түмэн хувь жаргалтай болоод, санааны дураар босож суун, хийдгээ хийж, амардаг цагтаа амран, хуучин амраг Чүлтэмийн хамт амьдран сууж байтал удалгүй цагаан сарын шинийн нэгэн болов.

Цэрмаа хотод ирснээс аваад эдүгээ хүртэл битүүний орой ийнхүү амгалангаар унтаж байсан нь ер үгүй бөлгөө. Маргааш өглөө нь эрт босож торго дурдан минж булга бус боловч өнгөтэй бүтэн хувцсаа өмсөцгөөнө.

Монголын орчин үеийн уран зохиолыг үндэслэгчдийн нэг зохиолч, яруу найрагч Д.Нацагдорж

ИХ ТЭНГЭРИЙН ДҮЛИЙ

Эхлэл

Халцгай Гончиг, Дүнсий Түвдэн , Сүхэндэй 3 жин тээж яваад хээр бууцгааж, тогоо шанагаа гарган, аяга саваа хангинуулж, аргал түүж ус авчиръя гэж ярилцан ийш тийш яаран явцгаав. Дүнсий Түвдэн заавал хуурай аргал олж түлэх гэж дэмий тэнэсээр хөндлөн харагдагч их зам дээр хүрч энэ замаар юу явсан юм бол гэж ажиглан үзвэл жигтэйхэн угалзтай хээтэй зүйл бүрийн хэвтэй мөрүүд гарсан байв . Түвдэн их л сонирхон энэ чухам юуны мөр болохыг бодож олсонгүй зогсож байтал гэв гэнэт түүний нүдэнд нэгэн том бөндгөр юм зам дээр хэвтэж байгаа харагдав. Дүнсий Түвдэн их л гайхаж алгуур алхсаар очоод үзвэл нэгэн хожгор шар тос байв . Дүнсий Түвдэн ихэд баярлаж яаран очиж авах гэснээ “Энэ ер нь үхсэн хүний юм байж магадгүй” гэж жаахан сэжиглэн Сүхэндэйг дуудаж , “Хүүе нааш ир . Энд сонин юм байна” гэв . Сүхэндэйг яаран хүрч ирэхэд Дүнсий Түвдэн өнөөх бондгор юмаа зааж “Энэ хожгор шар тос хэвтэж байна шүү” гэв. “Чи тэгээд яагаад авахгүй байгаа юм бэ” гэхэд Дүнсий Түвдэн “Харин би авах гэснээ жоохон сэжиглээд чамайг дуудсан юм” гэв. Сүхэндэй “Юунд нь сэжиглэсэн юм бэ” гээд нөгөө хожгор шар тосыг яаран шүүрч автал маш хөнгөн дотор нь юуч байхгүй хөнгөн сав шиг байв . Хоёулаа ихэд гайхаж хутга гаргаж доторхыг нь зүсэж үзвэл , дотроо маш зөөлөн сэвсгэр юмаар бүрэлдсэн мөөг мэт ургамлын зүйл байв. Тэгээд тэр хоёр түүний учрыг ологүй Халцгай Гончигт үзүүлэхээр авч явав . Гончиг тэр хоёрын барьсан юмыг үзээд ихэд гайхан “Та хоёр ийм удтал ямар үхсэн хатсанаа түүж явсан юм” гэж хараал тавив. Халцгай Гончиг түүнийг авч эргүүлж тойруулж үзээд яаран дээлээ бас цамцаа тайлан өнөөх юмаа ороож хойд талдаа тавив. Нөгөө хоёр түүний байдлыг хараад тэсэж ядан инээд алдахад “Ямар үхсэн хатсандаа инээгээв” гэв .

Өрнөл

                Сүхэндэй “За яршиг даа хараал тавих юу байна. Бид хоёрт учрыг нь хэлээд аль” гэв. Сүхэндэйн асуултыг сонсоод эелдэг царай гарган “ Энэ бол туйлын чухал эрдэнийн зүйл болой. Үүний нэр Их тэнгэрийн дүлий гэдэг юм. Үүнийг олж тахисан хүмүүс буяны дээд, баяны зузааныг эдэлж насан жаргаж, үр ач дэлгэрч , дээдсийн мөрийг олох заяатай”. Тэгээд өнөөх их тэнгэрийн дүлийгээ аятай сайхан боож баглаад тусгай тэмээнд ачаад хамгийн түрүүлж хөтөлж , замын турш түүний эрдэм чадлыг ярилцсаар нутагтаа ирээд Их тэнгэрийн дүлий гэгчээ хүмүүст үзүүлэхэд нэг ч хүн үл таних зүйл байлаа харин бишрэн гайхацгаав. Өнөөх Их тэнгэрийн дүлийгээ Дүнсий Түвдэнгийн гэрт хадаг тэргүүтнээр ороож бусдад үзүүлэхгүй бурханчлан тахиж удалгүй нэр алдар, цуурхал хол ойрт тархаж ойр хавын ах дүү, айл аймаг цөмөөр тахин шүтэж сүслэн бишрэх болов .

Төгсгөл

Нэгэн өдөр тэднийхэнд нийслэлээс албаны чухал үүргээр томилогдсон нэгэн төлөөлөгч ирж Сүхэндэйнд бууж гэнэ . Орой болж хоол ундаа идэх зуураа төлөөлөгч өөрийн богцноос нэгэн бөндгөр цагаан талх гарган ширээн дээр тавив . Сүхэндэйн эхнэр Дарьсүрэн дуу алдан “Та юунд ийм чухал эрдэнийг муухай ширээн дээр тавив” гэж асуув . Төлөөлөгч ихэд гайхан “Энэ эхнэр идээ ундааны зүйлийг ингэж сүсэглэн биширдэг юм болов уу” гэж бодсоноо , эхнэрт хандаж “Энэ миний хотоос гарахдаа авч гарсан миний идэж яваа талх” гэв . Дарьсүрэн ихэд сонирхож иддэг юм гэхийг онцоор тэмдэглэж “Энэ ургадаг юмуу тарьдаг юмуу” гэж асуух нь тэр . Төлөөлөгч түүнийг сонсоод ихэд инээн түүнд талх хийдэг аргыг тоочин ярьж өгөв . Дарьсүрэн учрыг мэдсэн ч сонин юм гэж дахин дахин үглээд байхаар нь төлөөлөгч аргаа барж “Та юунд энэ талхыг ийм ихээр гайхана вэ” гэлээ . “Учир нь манай урд айлын нэгэн хүн аянаар явж зам зуур Их тэнгэрийн дүлий гэгч эрдэнийн зүйлийг олж ирсэн юм . Тэрнийг бид айл хотлоороо тахин шүтдэг” гэж хариулахад , төлөөлөгч түүний хэлснийг сонсоод “Үгүй тийм бол тэр нь талх байхаас зайлахгүй дээ” гэж бодов . Тэгээд дараа өдөр нь хэдэн хүн явж Халцгай Гончигийн гэрээс Их тэнгэрийн дүлийг авчиран цэвэрхэн модон дээр зэрэгцүүлж тавиад хутга авчируулж хоёр талхыг зүсэн хэдэн хэсэг болгоод , “энэ хоёрын дотор адилхан байна уу” гэж асуувал , хүмүүс “адил байна гэхдээ нэг нь хатуу нэг нь зөөлөн байна” гэлцэв . Тэгээд төлөөлөгч “энэ бол Их тэнгэрийн дүлий биш харин бидний иддэг талх” гээд бүх хүмүүст талх хийдэг аргыг ярьж өгөв.

Тэгтэл олны дундаас нэг хүн босон харайж “Муу золигийн Халцгай Гончиг , Дүнсий Түвдэн нар Эрдэнэ гэж биднийг хуурсан байна тэднийг хуулийн газар өгч шийтгүүлэх хэрэгтэй” гэж гэнэ .

Төлөөлөгч “Байз нөхдөө , энэ үнэхээр хөнгөн бус хэрэг боловч санаатайгаар үүссэн хэрэг биш . Манай Монгол улс олон юм үзээгүй , сонсоогүй , бүдүүлэг байгаа ба дам ярианд автдагийн хар гай тул яаран сүсэглэхээ байж , түүний мөн чанарыг мэдэхийг урьтал болговол эндүүрэл ташаарлын өвчин арилж буруу замд орохгүй” гэснээр энэ үгийг бүгд зөвшөөрч , бүгдээр талхны учрыг олж ихээр инээлдэн тарцгаав. 

Улсын гавьяат алдарт уран зохиолч С.Буяннэмэх 

МАЛЫН ХӨЛИЙН ТООС

           Найман сар дундаа орж, ногооны үзүүр үл мэдэгхэн модширч, хөх номин тэнгэр газраас улам холдсон юм шиг уужимхан цэлийж, салхи сэрүүхэн үлээх болжээ.

Байгаль ертөнцийн хишиг бүрдэж малчин ар

дын гэр хотлоор идээ цагаа дэлгэрсэн энэ сайхан улирлын нэгэн сайхан өглөө.

Өмнө уулсын бэл улаан шаргал элсэн манхантай, умар уулсын бэл униартах ногоон дэнжтэй, Хангай говийг заагласан алдар цуут Борогчингийн хөндийн уужим дахь борхон гэрийн эзэгтэй гуч эргэм насны өндөр бор бүсгүй намхан зуухан дээрх тос дааварласан ширмэн тогооноос хуруу зузаан өрөм хаман авч шар модон тавагт байгаа алгын чинээ хоёр цагаан хурууд дээр ижилхэн хувааж тавилаа.

Хоймрын орон дээр хурган дээлийн дороос нэг нь сайртай бор хөлөө, нөгөө нь цээжин биеэ ил гарган унтаж байгаа балчир хоёр хүүдээ хувь тавьж байгаа нь энэ. Гэрийн эзэгтэй саалийн хувин авч гадагшаа гарахад өглөөний сааль хүлээсэн үнээ тугал мөөрөлдөн угтлаа.

Зүүн нуурын галуу нугас нарнаар наргин ганганалдаж, хөмүүл таанын тааламжит үнэрээр агаар салхи анхилж, хүн бүл сайтай саахалт айлын их бага гэр, тэрэг тэмээ, хонь мал, хүлээн авагчийнх нь хүнгэнэх дуу энэ бүхэн өөрийнх нь дорой буурайг сануулах мэт болно.

Бүсгүйн сэтгэл ийнхүү догдолсон нь сүүлийн хэдэн өдөр нэгэн учралыг хүлээснийх билээ. Найртай тансаг найман сарын эхээр баруунтайгаас хүрэлцэн ирэх тууварчдын магнайд учралт хүн нь буух ёстой байлаа.

Тэгээд ч өнгөрсөн хэдэн өдөр Борогчингийн хөндийн урд уулын ар, хойт уулын энгэрийг туж харуулдсаар байсан. Энэ удаа ч гэсэн гэрээс гарангуут мөрөөдөлт зүгийн энгэр дэнжийг ажиглатал хэдэн суурь хонь үхэр цайран багширч, тууварчдын гэр майхан ундуй сундуй үзэгдлээ. Энэ бүхнийг харангуут танхил царайт бүсгүйн хацар дээрх тарлан сэвх хүртэл туяаран шингэрч, уйтгарлаг, бодлогоширонгуй нүд нь энэ өглөөний тэнгэр мэт мишилзэн цэлмэлээ.

Тэгээд гүйхээрээ явж хэдэн үнээгээ хагас дутуу саагаад хүүхдүүдийнхээ нүүр гарыг угааж, цэвэр хувцас өмсгөөд, гэр бараагаа янзалж, идээ будаагаа зэхээд, гарах орох тоолондоо тууварчдын буусан зүг ширтэн харан байтал үдийн алдад тэндээс наашилж яваа хөтөлгөө морьтой хүн үзэгдлээ.

Бүсгүй хоёр хүүгээ гадуур тогло гэж гаргаад гэрийнхээ хаяаг сөхөж, ханын нүдээр зам ширтэж суулаа. Удсан ч үгүй ижилхэн хул морьтой, хурц ногоон өнгийн дээлээ сугалдаргалж, цагаан цамцны ханцуйг шамласан хүн гарч ирэхийг нь харвал Балбар мөн болохыг даруй таньж нэг мэдэхнээ нь л угтаж гарсан байлаа.

Балбар уяан дээр тайвуухан бууж хоёр загалаа уяад, хойш урагшаа холыг харж, хоолой засаад, ногоон саарьтай ээтэн гутлаараа нунтаг хөх шороон дээр хол хол мөр гаргасаар хүрч ирээд, - За Чанцаал, сайн сууж байна уу? гэж намрын шим шүлт хурсан хүдэр хүрэн царайндаа түвшин инээмсэглэл тодруулж, дөшин цагаан шүдээ яралзуулан урт аяны нарыг шингээж, салхийг сөрсөн хүрэн ягаан цээжээ ханхалзуулан зогслоо.

Чанцал сэтгэлийг булаасан сайхан эрийн жавхлангийн өмнө бишүүрхэх баясах хослон байгч бүсгүйн зангаар гирэвшингүй харж, "- Сайн, сайн явж байна уу? Тууврын мал үзэгдэхээр нь чамайг ирсэн байх гэж бодсон юм" гэлээ.

Хүлээсэн хүн нь хүрэлцэн ирсэн учралт өдрийн баяраар бие сэтгэл хөнгөрч, хурдан шалмаг хоол унд хийж зочлонгуут авдраасаа галуун хүзүүт гаргаж, шимийн архи аягалахад, Балбар хамрынхаа самсааг сарталзуулан хоёр завьжаараа савируулан залгилаад, гарынхаа алгаар амаа арчиж тамшаалан, - Үгүй яах вэ? Энэ жил ажил явдал урагштай хө. Өвгөн чинь аймгийн тууварчдын зөвлөлгөөнд оролцох яггүй үүрэг аваад байгаа. За тэгээд сайшаалгана гэдэг ч дээ санааных биш, зүтгэлийнх юм шив дээ. Энэ жил хэдэн муу өеөдмөр маань овоо таргалж явна. Хотынхны ходоодыг өөхөөр таглаад муу хар түрийвчээ хөдөлмөрийнхөө хөлсөөр мялаалгаад буцдаг хэрэг ээ хө. За даа тэгээд зам өлзийтэй, ажил урагштай байдаг ч тэгээд аавын хүүгийн аз шоо мөн биз дээ. Таван жил мал туухад үнэндээ гажуу буруу явсангүй. Тэгээд ч угтаж золгоод, үдэж мордуулдаг чам шиг хүнтэй байхаар дотор уужим явах юм байна шүү дээ хө" гэж шилбэлзэн суулаа.

Хэдхэн тагш архи уусанд нүүр нь хөлс дааварлан, нүд нь маналзаад ирлээ. Чанцалын өсөх насны өмсгөл болох хөх дурдан тэрлэг өндөр гоолиг биеийнх нь аясыг тодруулан , хилэн хар үснээс нь танил үнэр анхилах мэт санагдаж, урсгал хар нүднийх нь харц эр хүний элдэв авирыг хүлцэн өнгөрүүлэх шинжтэйг шунамхайран харж суусан Балбар, - Үгүй Чанцаал! Өвгөн чинь малын хөлийн тоосонд ганцаараа явсаар насыг ямар баралтай биш дээ. Гээд ханьгүй хүнд харанхуй хорвоог гэгээтэй нартай болгох хүн тэр болгон яаж дайралдах аж даа. Тийм үү дээ, Чанцаал? гэхэд нь Чанцал баахан тулгамдаж "-Тийм ээ, үгүй тэгээд тэр хүн чинь ... гэтэл - тэр хүн чинь чи шүү дээ гээд Балбар агдганан инээсээр босож ирээд Чанцалын гараас шүүрэн авч тэврэхийг завдсанд, "-Яах нь вэ, хүүхдүүд ирлээ" гээд булт үсрэн зайллаа.

Балбар тэсч ядан инээсээр ор луу нь очиж толгойгоо салаавчлан хэвтэхэд ханхар цээж нь оволзон байна. Хоёр хүү ээжийнх нь орон дээр сунайтал хэвтэж байгаа танихгүй ахаас эмээн хатавчны дэргэд бие биедээ наалдан зогслоо.

Балбар өндийж ар суганаасаа савхин түриийвчээ тэмтрэн аваад хоёр улаан аравт гаргаж, - Үгүй Чанцаал, саахалт чинь агент хэвээрээ биз дээ? Миний хоёр хүү нааш ир, май энүүгээр чихэр авч ид! гэхэд амтат энэ үгэнд урхилагдсан хоёр хүү шүлсээ залгиж алгаа тоссоор хүрч ирээд тус тусын хувийг авангуут уралдан гарч одлоо.

Балбар дахин нэг галуун хүзүүт шавхаад Чанцалыг оройн саалиндаа гарсан хойгуур нь хувцас хунараа тайчиж ор дэвсгэрийг нь тавтайяа эзэгнэжээ.

Маргааш өглөө нь Чанцалын хийж өгсөн бантанг идэж бас нэг галуун хүзүүт тонилгоод мордохдоо: - За Чанцаал, маргааш манайд Дашинчилэнгийн нэг хэдэн юм ирнэ. Үгүй яахав, газар газрынхантай гар барьж, ганзага нийлэх юу нь муу байх вэ. Тэгээд ч чи бид хоёрын холбоотойг мэддэг л юм байна билээ. Ганц хүн айл болохгүй, ганц цучил гал болохгүй, аан хэ хэ. Өө чи заавал очно шүү гэлээ.

Маргааш өглөө нь Чанцал өглөөний саалийг сааж сүүгээ тушаагаад хоёр хүүгээ ундаалж гэрээсээ бүү холдоорой гэж сайтар захиад хэдэн зуны наранд онгосон торгон дээлээ өмсөж, нэгдлийн адуунаас ноогдсон хөгшин хүрнээ эмээллэн мордлоо.

Тэгээд тууварчдын буусан зүг сажлуулжээ явахдаа шимийн архины исгэлэн үнэрээр амьсгаалсан гүжирмэг эрийн хажууд өнгөрүүлсэн энэ шөнийн явдлыг санаж, хэлсэн амласан нь үнэн болж, хүлээж мөрөөдсөн амьдрал нь маань биелбэл хаа ч явсан болно. Хоёр муу хүүгээ л хүний зэрэгтэй өсгөж, сургуульд оруулж бусдын цагаан гэр, хүлээн авагч, шинэ хувцас тэр бүхэнд атаархахааргүй, төрсөн эс боловч эцэг гэх хүнтэй, уруу дорой царайлахааргүй хийморьтой явахаар болговол хамаг хэрэг бүтэх нь тэр ээ. Намайг бодох юм бол ухаантай, чадалтай эр хүн уужим сэтгэл гаргаж, хөөрхий хоёр үрий минь зөв сайнаар хүмүүжүүлэх нь лав. Балбар хүүхдэд их элэгтэй хүн юм. Бага балчирхан амьтад юундаа дасаж ядах вэ дээ. Энэ насандаа хүний сайныг олж ханилах хувь тавилантай явсан минь сая гүйцэлдэх нь энэ биш үү" гэх зэргээр олныг бодож явлаа.

Тууврын хонь мал, суурь сууриараа багшран бэлчээрлэж, уулын энгэр дэнж дээрх тууварчдын гэр майхан энд тэнд үзэгдэнэ. Тууварчдын зүүн жигүүрт байгаа хундан цагаан гэр бол Балбарынх мөн. Дэргэд нь бараан өнгийн хоёр майхан, бодвол нөгөө Дашинчилэнгийнхний бололтой эмээлтэй морьд байна. Чанцал гэрээс зайдуухан бууж морио тушаад баахан зүрхшсээр гэрт оров.

Чанцалын орж очиход Балбар хэдүүл дөрвөн ханатын хоймрыг бүрхсэн хивс дээр ясан даалуу тачигнуулж суулаа. Балбар Чанцалын өөдөөс наалинхай нүдээр мишилзэн,

- Ээ ашгүй чи хүрээд ирэв үү. Би эднүүст нутгийн чинь хүүхнээр хонины гэдэс арчуулна гэж суулаа шүү дээ. За даа тэгээд малын тоосонд дарагдаж яваа мань мэтэд иймэрхүү өдөр ямар олон тохиолдох юм биш дээ. Алив Сугар гуай хонио төхөөрөх үү дээ гэхэд Балбартай хамт яваа тууварчин бололтой аяншиж гундсан ядрангуй царайтай нэг өвгөн гадагш гарч мөчийн дотор амжууллаа. Чанцал хонины гэдэс янзалж хажуугийн майханд тогоо дүүрэн мах чанаж авчирсанд мань хэд ханцуй шамлан уулзлаа.

- Эрүү Дамба гэж нутгийн хижээл эр хаяанаас нэг лонх хар архи авч ханцуйгаараа жийрэглэн нэг цохисонд бөглөө нь бүлт үсрэн эхний хундага Балбарт зориулагдлаа. Цохиулах ээлжээ хүлээж байгаа лонхнууд гэрийн хаяанд жирийтлээ хэвтэх ажээ.

Удсан ч үгүй хар архинд хатгуулсан даалуучингуудын үг олширч өгөө авааны тухай маргалдаж эхлэхэд Чанцал сэм гарч өвгөний майханд орлоо. Өвгөн ч бас архинаас хувь хүртсэн болохоор онгод нь бяцхан орж утаа тортог болсон нөхөөст хар майхныхаа голд давшлан,

- За хүүхээ чи наашаа суу. Би чамд санаснаа хэлье. За ер нь бэлтэй чадалтай цагаан гэртэй, чадалгүй дорой нь хар майхантай явдаг чинь ёс шүү дээ. Энүүнд бол гомдох юм алга. Аа харин малын хөлийн тоосонд дарагдлаа л гэнэ. Чухам хэн нь дарагдаж яваа бол доо. Би бол яахав улаан цурав үр хүүхдээ тэжээх л гэж хэдэн жил мал туулаа. Хаа ч гэсэн хөдөлмөр хийхгүйгээр ямар амьдрах юм биш, сурсан дадсанаа хийж аминдаа ч гэсэн, улсдаа ч гэсэн зүтгэж явахаас өөр яах вэ. Ай даа мал тууна гэдэг чинь амар ч ажил биш дээ. Хавар эрт ээ гараад л өвлийн эхээр гэрийн бараа харна шүү дээ. Ард үлдсэн хэдийнхээ төлөө санаа зовно. Өлсөх даарах өдөр ч тохиолдоно. Гэлээ ч гэсэн яахав амьдрахын төлөө ариун цагаан хөдөлмөр хийж яваагаас хойш юундаа тэгтлээ гажрах вэ.

- Гэхдээ үнэнээр явбал үхэр тэргээр туулай гүйцнэ гэдэг дээ. Би Балбарт би жаахан гомдох болсон доо. Танил талтай, эр чадалтайдаа эрдэж, хуурамч хуудуу явдалтай болж байгаа хүн. Уг нь хүн сайн явах тусмаа үнэнч болох ёстой сон. Гэтэл хуурмагаар олсон алдар нэр гэдэг чинь алт мөнгө шунал төрүүлдэг нь ёс оо доо. Үгүй хүүхээ Балбарыг чи яадаг болсон гэж санана. Өөрийнх нь ажил бүтэж байвал бусдынх яаж ч байсан хамаагүй. Ноднин адилхан л мал тууж гарсан. Намар хамгийн түрүүнд тушаалаа. Тэгсэн чинь хамгийн туранхай мал тууж гараад хамгийн их таргалуулсан хүн Балбар боллоо.

- Өвгөн ах чинь атаа жөтөө санаж, тэгж амьтны мууг үзэж яваагүй. Тэгэхнээ хээл хахууль авч улсын санг ч хохироодог, мань мэтийг ч хохироодог явдал байна. Балбар яахав дээ идэшний ганц хоёр юм илүүчилж аваачаад л тэндэхийн дарга даамалтай сүлбэлдэн дархан эрх эдэлж худал хуурмаг баримт, шагнал мөнгө аваад тэргүүний сайн хүн болж мандаж явдаг нь тэр байхгүй юу. Үгүй одоо сүүлдээ бүр улсын малыг хүртэл хольж хаяагаа хадардаг болж явна. Юу гэсэн үг байх вэ дээ. Ноднин зах дээр тав зургаан шар зарсан. Энэ жил бүр арав хорь хүргэх бололтой. Ээ яахав төрийн төлөө оготно гэж бодох юм бол ч эс мэдэгчин болоод явмаар л байна. Үгүй чи нэг жаахан бодолтой байх юм биш үү гэхээр чамд падгүй гэж уурлах юм. Уг нь би бол төрсөн эцгээс нь өөрцгүй хүн шүү дээ. За, үгүй хүүхээ чи чинь Балбарын танил юм биз дээ. Өнгөрсөн намар цаадах чинь хотоос нэг хүүхэн аваачсан. Их л эрх танхи л амьтан байдаг юм байна билээ гэж ярихад өвгөний энэ яриаг дуугүй чагнаж суусан Чанцал босон харайж: -"-Юу гэнэ ээ, Балбар чинь тэгээд эхнэртэй юм уу? гэж гайхаш тасран асуугаад өвгөнийг хариу хэлэхээс өмнө гүйн гарлаа.

Даалуучингуудын нэг нь "Гозгор долоо гоохолзож, говийн хүүхэн шоохолзоно оо хө." гэж өндөр дуугаар дуудахад Балбар "Хун галуу нагал навчит, хурын үүл хурмастын хишиг, ясны хайртай Янжин, янагийн хайртай Чанцал, Татлаа, татуулах уу" гэж адтай хашгирлаа. Тэгтэл нөгөө нэг нь "Хэ хэ, хэ Нутагт байдаг Янжин, замд байдаг Чанцал гээч" гэж согтуурахад нөгөөдүүл нь бүдүүн нарийн дуугаар хөхрөлдлөө. Чанцал бөөн хар юманд бөглөрөн давчидсан цээжээ дарж, шүүрс алдаад гэрээс холдон явлаа. Нар шингэж, цагаан гэгээ туссан үе байлаа.

Ардын уран зохиолч, Төрийн шагналт зохиолч С.Эрдэнэ